Proglašenje vanrednog stanja u Republici Srbiji 15. marta 2020. godine rezultiralo je, između ostalog, zatvaranjem granica i zabranom kretanja. Usled toga, mnogobrojni turistički aranžmani su definitivno otkazani ili do daljnjeg odloženi, a veliki broj putnika je delimično ili u celosti izmirio svoju ugovornu obavezu plaćanja aranžmana iz ugovora o putovanju. Dakle u konkretnoj situaciji otvaraju se pitanja, koja su prava putnika, odnosno potrošača?
Glavni razlog dileme je donošenje Uredbe o ponudi zamenskog putovanja za turističko putovanje koje je otkazano ili nije realizovano usled bolesti COVID-19 izazvane virusom SARS-CoV-2 (u daljem tekstu: „Uredba“) kojom je, između ostalog, turističkim agencijama omogućeno da umesto povraćaja novca putnicima ponude drugi aranžman.
Ova odredba je višestruko sporna, iz sledećih razloga:
- Odredba je u koliziji sa članom 106 Zakona o zaštiti potrošača koji propisuje:
- da ako zbog događaja za koji nisu odgovorne ugovorne strane ispunjenje obaveze organizatora postane nemoguće, prestaju i obaveze potrošača;
- da ako je u slučaju iz stava I ovog člana potrošač preduzeo određene radnje u cilju ispunjenja svoje ugovorne obaveze, može zahtevati od organizatora povraćaj uplaćenih sredstava po pravilima o vraćanju stečenog bez osnova.
- Članom 210 stavom 1 Zakona o obligacionim odnosima koji uređuje institut sticanja bez osnova, propisano je da kad je neki deo imovine jednog lica prešao na bilo koji način u imovinu nekog drugog lica, a taj prelaz nema svoj osnov u nekom pravnom poslu ili u zakonu, sticalac je dužan da ga vrati, a kad to nije moguće – da naknadi vrednost postignutih koristi. Dalje u stavu 2 istog člana propisano je da obaveza vraćanja, odnosno naknade vrednosti nastaje i kad se nešto primi s obzirom na osnov koji se nije ostvario ili koji je kasnije otpao.
- Članom 878 Zakona o obligacionim odnosima propisano je da organizator putovanja može odustati od ugovora, potpuno ili delimično, bez obaveze na naknadu štete, ako pre ili za vreme izvršavanja ugovora nastupe izvanredne okolnosti koje se nisu mogle predvideti, ni izbeći ili otkloniti, a koje bi, da su postojale u vreme zaključenja ugovora, predstavljale opravdan razlog za organizatora putovanja da ugovor ne zaključi.
U slučaju ovakvog odustanka od ugovora pre njegovog izvršenja, organizator putovanja je dužan da u celosti vrati ono što je primio od putnika.
- Uredbom se štite isključivo interesi turističkih agencija protivno interesima putnika što je u suprotnosti sa načelom savesnosti i poštenja, kao i članom 42 Zakona o zaštiti potrošača koji propisuje da se nejasne odredbe ugovora između potrošača i trgovca tumače u korist potrošača.
Da zakon ima jaču pravnu snagu od uredbe i da su odredbe Uredbe u koliziji sa zakonskim normama, potvrđeno je i Presudom Prvog osnovnog suda u Beogradu, kojom se turistička agencija obavezuje da putniku vrati novac za putovanje koje je otkazano zbog pandemije korona virusa.
Donošenjem ovakve presude potvrđeno je i da je uredba pravni akt niže pravne snage, da nema obavezujući karakter, te da se može primenjivati samo kao mogućnost. Zakon o zaštiti potrošača garantuje pravo na povraćaj uplaćenog iznosa u celosti, bez obzira na pozivanje turstičkih agencija na već prebačeni novac inostranim partnerima. Odnos turističke agencije i inostranih partnera nikako ne može uticati na ugovorni odnos između turističke agencije i putnika jer putnik ne može da trpi štetu zbog načina poslovanja agencije sa inostranim partnerima. Presuda Prvog osnovnog suda u Beogradu još uvek nije postala pravnosnažna pa se konačan stav i sudska praksa po ovom pitanju očekuje u narednom periodu.